Pałac i Park w Dziadowym Moście (stan na 1982 rok)
Krótka analiza historyczna
Ewolucja układu przestrzennego.
Dziadów Most jest niedużą osadą należąca do gminy Dziadowa Kłoda w województwie kaliskim.Odległość osady od Dziadowej Kłody wynosi 18 km. Dojazd umożliwia komunikacja autobusowa.Przystanek w Dziadowym Moście znajduje się przy parku na trasie wiodącej z Dziadowej Kłody do Jemielnej Oleśnickiej .
Pierwszą historyczną wzmiankę o Dziadowym Moście odnaleziono w dostępnych materiałach źródłowych – a mianowicie - w Urzedowym Statystycznym wykazie miejscowości Powiatu Sycowskiego z 1863 r, w którym wymienia się tę miejscowość, jako istniejącą w 1226 roku pod nazwą Villa Alberti. To samo źródło informuje, że w latach następnych nastąpiło przemianowanie, bowiem w 1419 roku zamiast Villa Alberti w wykazie figuruje nazwa Albertsdorf, co jest dosłownym przełożeniem łacińskiej nazwy na język niemiecki.
W latach póżniejszych nastepuje gwarowe przekształcenie Albertsdorfu na Ulbertsdorf, o czym świadczy źródłowy zapis z 1577 roku /1/. Nie wiadomo jednak, w którym dokładnie roku gwarowa nazwa Ulbersdorf została oficjalnie wprowadzona.
We wspomnianych materiałach źródłowych informacje o założeniu parku są bardzo skąpe. Ograniczają się one do wzmianki o założeniu parku i zatrudnieniu w nim kilku ogrodników pozostających w feudalnej zależności od właścicieli.
Nieco szersze informacje o losach majątku zawiera opracowanie historyczne Józefa Franzkowskiego z 1918 roku /2/. W opracowaniu tym używa autor nazwy Nieder ulbersdorf dla odróżnienia opisywanej miejscowosci od trzech innych o tej samej nazwie Ulbersdorf. Na mapie topograficznej z 1927 roku – będącej urzędowym dokumentem- przydawka „Nieder” przy nazwie Ulbersdorf nie występuje pomimo jej przydatnosci identyfikacyjnej i historycznej wiarygodnosci.
Józef Franzkowski podaje, że włascicielem majatku w 1569 roku był Heinrich von Ohm, a w roku 1577 Jan von Rohm oraz wdowa po nim pochodząca z roku von Schlichtig. Około 1622 roku majatek został przejety od pana stanu von Wartenebrg /zapewne właściciela Sycowa – przypisek recenzenta/ przez jakiegos ziemianina. /Landesherr/. Na jakich zasadach i w jakich okolicznosciach dokonana została transakcja, źródła historyczne nie podaja. Nie można było również ustalić imienia pana na Sycowie. W roku 1728 aleksander Burgraf – używajacy tytułu „ Graf zu Dohnau' – sprzedaje majątek będący własnością skarbu państwa /kamergut/ Johanowi Matianowi von Siebelegg. W roku 1746 majątek ten otrzymała w spadku testamentowym jego córka Wilhelmina Elisabeth, po mężu Teichman i sprzedała go janowi Zygmuntowi von Kassel. Ten z kolei pozostawił go w 1755 roku swojej żonie Mariannie Szarlocie Elzbiecie z domu Wildenstein.
W roku 1762 majatek został sprzedany Głównemu Królewskiemu Poczmistrzowi Janowi Fryderykowi Hermanowi, który jednak nie mógł go przyjąć ponieważ nie uzyskał prawa do posiadania/ Concessio ad possidendum/.
W związku z tym poczmistrz otrzymał rozkaz władz / bliżej nie okreslonych w opracowaniu/ przekazania majatku osobie skoligaconej, co też uczynił, sprzedając go Eleonorze Leopoldynie po meżu von Wallenberg z domu Freiin von Mildenberg.
W II połowie XVIII wieku na terenie majątku założono duże winnice. Z tego też okresu pochodzą rozbudowane piwnice pałacowe.
W 1770, 1775, 1776, 1823, 1824, 1831, 1841, 1843 roku następuja kolejne zmiany.
W roku 1852 – w drodze umowy- majatek przejmuje Karol von walewski i po 4 miesiącach sprzedaje go Grafowi Henrykowi Lanckorońskiemu w dniu 18.12.1852roku.
Dalsze zmiany następują w latach 1858, 1863, 1893, 1898, - 12.03.1907 roku – w niewyjaśnionych okolicznościach – majatek przejął Skarb Państwa Pruskiego.
Pałac w Dziadowym Moscie wzniesiono w 1691 roku /data ukończenia/ w stylu klasysystycznym.
Rozbudowany w XVIII wieku, powiększył się o rozległe piwnice służące produkcji winiarskiej. W XIX wieku zbudowano oranżerię dla uatrakcyjnienia posiadłości. Powstały w XVIII wieku park skomponowany został w układzie regularno – osiowym otaczajac pałac i towarzyszące mu budynki pałacowe.
Stwarzał w ten sposób harmonijny kompleks przestrzennego zagospodarowania łączącej rezydencję z odpowiednio dobraną roślinnością. Założono wtedy piękne partery kwiatowe, żywopłoty ciete. Żródła wspominaja o ciekawych nasadzeniach drzew, które się nie zachowały.
W wieku XIX park rozbudowano w kierunku południowowschodnim uzupełniając dotychczasowy regularny układ stylem angielskim/ naturalistycznym/. Stworzyło to łagodne przejście alejami z parku na teren lasu, łąk i stawów. W obrzeżu parku zachowały się trwałe stanowiska myśliwskie oznaczone głazami /fot.15/ i rybakówka zbudowana na wzór modnych „szwajcarii'.
Na temat nasadzeń w parku z okresu miedzywojennego brak danych, pomimo prześledzenia dostepnych materiałów. Od roku 1945 park był zaniedbany, a nawet w wielu wypadkach dewastowany przez mieszkańców. Znaczna część budynków zmieniła się w ruine wskutek wieloletniego zaniedbania. O losie ich powinny zadecydować służby konserwatorskie. Znalezienie właściwego użytkownika pozostałości pałacowych i nieźle zachowanego parku w warunkach miejscowości nie będzie łatwe.
Dawne plany
Dawnych planów – dotyczących okresu założenia parku – jak i póżniejszych zmian w układzie nie odszukano. Jednym żródłem do stwierdzenia stanu z początku XX wieku jest mapa topograficzna opracowana w 1927 roku, której skopiowany i powiększony wycinek załączony został do opracowania /IV- 3/.
Źródła do dziejów parku
- Statistischer und Verwaltungs des Bericht des Wartenberger Kreises. Wartenberg 1863.
- Franzkowski Jozef – Geschichte des freien Standesherrschaft der Stadt und des Landraetischen kreises Gross Wartenberg. Gross wartenberg 1918.
- Gross Wartenberg, Stadt Kreis. Alfdorf- Wuerttenberg 1974.
- Józef pilch – Zabytki architektury Dolnego Śląska Wrocław 1978. Przestudiowana bibliografia nie zawierająca wzmianek o parku w Dziadowym Moście.
Wydawnictwa książkowe
- Kurt Friedrich Gustav Gerhard – Denkwuerdigkeiten aus der Geschichte der Stadt und Standesherrschaft Wartenberg.
- Die Kreise Guhrau, Namslau, Gross wartenberg breits viele Jahrhunderte vor der Teilung Polens- altschlesisches deutsches Land. Breslau 1919.
- Festschrift zur General- Krichen – Visitation 1929. Der evangelische Kirchenkreis in Vergangenheit und Gegenwart. Gross wartenberg 1929.
- Eva Hover -Die Zerreissung des Kreises Gross Wartenberg und Namslau durch den Vertrag Versailles. Breslau 1933r.
- Chronik der Arbeitsgruppe 112/ Oels – Grenzkreise Oels, Gross wartenberg. Oels 1934.
- Janusz Albin – Powiat sycowski . Wrocław 1963.
- Walter Irgang – Bemerkungswerte Parkanlagen in Schlesien. Dortmund 1978.
Periodyki :
- Gross Wartenberger Stadt – und Kreis – Bote. Gross Wartenberg 1870.
- Wartenberger Kreisbote. Gross Wantenberg 1890.
- Heimatkalender fur das frühere Fürstentum Oels umfaseend die Kreise Oels, Gross Wartenberg ...Oels 1926.
- Heimatkalender fur die oestliche Grenzkreise Namslau, Oels. Oels 1927.
- Heimatsblätter für den kreis Gross Wartenberg. Gross Wartenberg 1928.
- Grezlandscholle – Nachrichtenblett der Landwirtschaftssochule und Witschaftungsstelle des Grenz – Kreises Gross Wartenberg. Gross wartenberg 1933.
- Grenzlandzeitung – Ausgabe für Gross wartenberg, Gross Wantenberg 1937.
- Gross wartenberger Heimatsblatt – Mitteilungsblatt des Heimatskreis – vertrauenmanes. Alfdorf / Württenberg 1973.
Wymienione pozycje żródłowe znajdują się w Bibliotece Uniwersyteckiej w gabinecie Śląsko – łużyckim we Wrocławiu.
Materiały udostępnione dzięki uprzejmości Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków we Wrocławiu.
